Mówiąc o deinstytucjonalizacji, powinniśmy mieć na myśli przechodzenie od opieki o charakterze instytucjonalnym do opieki świadczonej w środowisku rodzinnym i społeczności lokalnej. Wyraża się to w głównych założeniach Strategii Rozwoju Usług Społecznych.

Jak brzmią wspomniane założenia?

• Zwiększenie udziału rodzin i rodzinnych form pieczy zastępczej w opiece i wychowaniu dzieci,
• Zbudowanie skutecznego i trwałego systemu świadczenia usług społecznych dla osób potrzebujących wsparcia w codziennym funkcjonowaniu,
• Włączenie społeczne osób z niepełnosprawnościami dające możliwość życia w Społeczności lokalnej niezależnie od stopnia niepełnosprawności,
• Stworzenie skutecznego systemu usług społecznych dla osób z zaburzeniami psychicznymi,
• Stworzenie skutecznego systemu wsparcia dla osób w kryzysie bezdomności oraz osób zagrożonych bezdomnością.

Wdrażanie tych założeń będzie wiązało się z przyznaniem priorytetu usługom społecznym realizowanym w społeczności lokalnej przed usługami o charakterze stacjonarnym, rozwojem usług zindywidualizowanych, w tym profilaktycznych, wpływających na zmniejszenie konieczności obejmowania osób opieką instytucjonalną, rozwojem różnych form mieszkalnictwa, a także wykorzystaniem potencjału instytucjonalnej opieki długoterminowej na poczet nowych usług środowiskowych.

Pozytywne rezultaty

- Deinstytucjonalizacja jako proces polegający na przechodzeniu od opieki instytucjonalnej do usług świadczonych w społeczności lokalnej jest oczekiwanym i nieuniknionym procesem – mówi Monika Kocimska-Warczak, zastępczyni dyrektorki Regionalnego Ośrodka Polityki Społecznej w Olsztynie. - Usługi społeczne organizowane w środowisku zamieszkania przynoszą pozytywne rezultaty i zadowolenie odbiorców, w dłuższej perspektywie pozwalając im na zachowanie aktywności oraz niezależności w swoim, dobrze znanym miejscu zamieszkania.

Biorąc pod uwagę rosnące koszty utrzymania osób przebywających w placówkach całodobowych, nie sposób również nie wspomnieć o oszczędnościach dla samorządów lokalnych, jakie niosą za sobą inwestycje w usługi.

- Deinstytucjonalizacja stanowi odpowiedź na wiele obserwowanych obecnie procesów, jak zmiany demograficzne i starzenie się społeczeństwa, wzrost liczby osób potrzebujących wsparcia w codziennym funkcjonowaniu czy zapotrzebowanie na nowe kompetencje. Usługi społeczne powinny być realizowane z myślą o każdej potrzebującej osobie,  w szczególności powinny obejmować usługi na rzecz osób starszych, z niepełnosprawnościami, osób w kryzysie psychicznym, w kryzysie bezdomności, oraz na rzecz dzieci i młodzieży przebywającej w pieczy zastępczej, czyli grup najbardziej zagrożonych wykluczeniem społecznym – podkreśla Monika Kocimska-Warczak. - Kierunek deinstytucjonalizacji usług społecznych wspiera również w ostatnich latach Komisja Europejska, a co za tym idzie Samorząd Województwa Warmińsko-Mazurskiego przeznaczając na ten cel środki z programu regionalnego Fundusze Europejskie dla Warmii i Mazur 2021-2027.

Zaangażowanie samorządów

W założeniach procesu deinstytucjonalizacji kluczowe jest zaangażowanie samorządów lokalnych w jego planowanie i wdrażanie. Na poziomie wojewódzkim opracowywany jest w tym zakresie regionalny planu rozwoju usług społecznych i deinstytucjonalizacji w województwie warmińsko-mazurskim, który po zatwierdzeniu przez Zarząd Województwa zostanie skierowany do konsultacji społecznych.

Autorzy dokumentu silnie zaznaczyli rolę podmiotów ekonomii społecznej w procesie deinstytucjonalizacji. Jak mówi Monika Kocimska-Warczak: Jednym z celów horyzontalnych tego dokumentu jest „Wzmocnienie potencjału podmiotów ekonomii społecznej, w tym organizacji pozarządowych i przedsiębiorstw społecznych realizujących usługi społeczne”. Obrazuje to stosunek Samorządu Województwa do roli organizacji pozarządowych w procesie deinstytucjonalizacji. Podmioty sektora pozarządowego posiadają duże doświadczenie we wspieraniu grup zagrożonych wykluczeniem społecznym, co w szczególności pokazała pandemia czy wojna w Ukrainie. Wykorzystując własne doświadczenie, rozeznanie lokalnych potrzeb i problemów, potencjał instytucjonalny oraz kadrowy organizacje pozarządowe mogą włączyć się aktywnie w proces deinstytucjonalizacji, świadcząc usługi społeczne na poziomie lokalnym. Podmioty ekonomii społecznej mogą brać udział zarówno w tworzeniu systemu usług społecznych, jak również być realizatorami lub współrealizatorami tych usług, na co bardzo liczymy przy realizacji projektów finansowanych z programu regionalnego FEWiM.

Centra Usług Społecznych

Na poziomie gmin wdrażanie deinstytucjonalizacji wiąże się m.in. z koniecznością budowy skutecznego systemu świadczenia usług społecznych dla osób potrzebujących wsparcia w codziennym funkcjonowaniu. Powszechny dostęp do usług świadczonych w środowisku zamieszkania będzie w dłuższej perspektywie ograniczał popyt na usługi placówek całodobowych. Niezbędna do tego jest jednak diagnoza potrzeb w obszarze usług społecznych oraz zaplanowanie procesu deinstytucjonalizacji w oparciu o płynące z niej wnioski. Znajdzie to wyraz w lokalnych planach deinstytucjonalizacji usług społecznych, które samorządy powinny opracować, określając przy tym ramy organizacji i realizacji usług w formie zdeinstytucjonalizowanej. Ich celem jest wyznaczenie kierunków rozwoju usług społecznych na poziomie lokalnym, zarówno w obszarze interwencji, jak i prewencji oraz profilaktyki. Plany te powinny definiować grupy docelowe odbiorców usług społecznych, formy pomocy możliwe do świadczenia w środowisku lokalnym, podmioty zaangażowane w realizację planu, a także scenariusze deinstytucjonalizacji, jako dobre praktyki[1].

Procesowi deinstytucjonalizacji będzie sprzyjało powstawanie Centrów Usług Społecznych, których strategicznym celem jest integracja, rozwój i poszerzenie dostępności usług społecznych. Centra mają zapewniać mieszkańcom usługi dostosowane do ich potrzeb, upowszechniając społeczne formy wsparcia oparte np. na wolontariacie czy pomocy sąsiedzkiej, oraz przy wykorzystaniu potencjału lokalnej społeczności w obszarze usług społecznych.

Zarówno opracowywanie lokalnych planów deinstytucjonalizacji usług społecznych, jak i tworzenie Centrów Usług Społecznych nie powinno odbywać się bez zaangażowania podmiotów tworzących potencjał lokalnej społeczności w obszarze usług społecznych, w tym podmiotów ekonomii społecznej oraz właściwych terytorialnie Ośrodków Wsparcia Ekonomii Społecznej. Zaangażowanie to może zostać skonkretyzowane poprzez udział przedstawicieli tych podmiotów w pracach zespołów roboczych odpowiedzialnych za tworzenie planów i diagnoz, a następnie za wdrażanie i monitorowanie wdrażanych rozwiązań.  

......

Proces deinstytucjonalizacji został zdefiniowany w dokumencie pn. Strategia Rozwoju Usług Społecznych, polityka publiczna do roku 2030 (z perspektywą do 2035 r.), przyjętym w dniu 15 czerwca 2022 roku przez Radę Ministrów. W jego świetle polega on na „rozwoju usług społecznych świadczonych w społeczności lokalnej oraz na wypracowaniu i wdrożeniu rozwiązań, które umożliwią niezależne życie osobom starszym, osobom z niepełnosprawnościami, osobom w kryzysie psychicznym i innym osobom potrzebującym wsparcia w codziennym funkcjonowaniu, a dzieciom życie pod opieką rodzinną lub pod opieką zbliżoną do rodzinnej”. Warto tu wskazać, że niezależne życie rozumiane jest nie jako samowystarczalność czy zdolność do samodzielnego wykonywania czynności, ale jako możliwość dokonywania niezależnych wyborów i decyzji odnośnie miejsca zamieszkania czy sposobu organizacji codziennego życia.

Izabela Jurzyńska

Fot. pixabay.com

[1] Ogólnopolskie Ramowe Wytyczne Tworzenia Lokalnych Planów Deinstytucjonalizacji Usług Społecznych, s. 4-5.