Na początek należy zauważyć, że w polskim systemie prawa brak jest definicji przedsiębiorstwa społecznego. Od wielu już lat w parlamencie toczą się prace nad ustawą o przedsiębiorstwach społecznych. Niemniej jednak do dnia dzisiejszego nie dały one żadnego efektu w postaci uchwalenia ustawy. Tymczasem należy pamiętać, że przedsiębiorstwa społeczne to kluczowy element europejskiego modelu społecznego. Są ściśle powiązane ze strategią "Europa 2020" i maja one za zadanie wnosić istotny wkład w rozwój społeczeństwa. Największym atutem tego rodzaju przedsiębiorstw powinna być zdolność do tworzenia wartości społecznej. Taką wartością społeczną może być reintegracja zawodowa osób wykluczonych społecznie lub zagrożonych takim wykluczeniem. Innym przykładem może być prowadzenie przez przedsiębiorstwa również działalności innej niż działalność gospodarcza – działalność w sferze zadań pożytku publicznego – organizacja wolontariatu, działalność w sferze kultury, sportu. I to właśnie ta dodatkowa wartość  spowodowała tak duży nacisk UE na promocję modelu tej formy przedsiębiorczości.

Definicja przedsiębiorstwa społecznego, jak już wspomniano wyżej nie jest definicją normatywną, i może wynikać z wytycznych organów administracji, opracowań książkowych dotyczących tematyki przedsiębiorczości społecznej, jak również w obecnym stanie prawodawstwa w Polsce jest wzorowana na definicjach znajdujących się w projekcie do ustawy o przedsiębiorstwie społecznym i wspieraniu ekonomii społecznej. We wszystkich tych materiałach istnieją pewne elementy wspólne, które pozwalają stworzyć jeden spójny katalog cech, oparty o cele na jakie ukierunkowane są ich działania. Mowa tu m.in. o:

• ukierunkowaniu na cele społeczne;
• reinwestycji zysków;
• dużej różnorodność form i modeli prawnych;
• funkcjonowaniu jako podmiot gospodarczy wytwarzający towary i/lub usługi;
• silnym ukierunkowaniu na partycypację i współdecydowanie (pracowników/ członków / użytkowników) oraz demokratyczne rządy.

Tak ukierunkowane przedsiębiorstwo – często wywodzące się z organizacji pozarządowych - wychodzi poza ramy zarówno komercyjnych przedsiębiorstw, jak i podmiotów ekonomii społecznych, z jakimi do tej pory mieliśmy do czynienia. Z jednej bowiem strony przedsiębiorstwo społeczne ma być podmiotem gospodarczym wytwarzającym towary i usługi – ale będą one często świadczone w interesie ogólnym, a ich istotnym elementem będzie częstokroć innowacja społeczna. Dodatkowo tego rodzaju przedsiębiorstwa niejednokrotnie wykonują również działalność w sferze pożytku publicznego, a nie tylko prowadzą działalność gospodarczą. Zysk jest tu niewątpliwie istotny, ale u jego podłoża stoją cele społeczne i przynoszenie korzyści społecznych całemu społeczeństwu lub członkom danego przedsiębiorstwa. Natomiast nadwyżka bilansowa ulega reinwestycji i nie może być dzielona wśród prywatnych udziałowców czy też właścicieli. Kolejnym ważnym elementem jest demokratyczne zarządzanie takim podmiotem, dlatego bardzo istotne jest współdecydowanie pracowników odnośnie sposobu zarządzania przedsiębiorstwem. Na koniec warto wspomnieć o dużym nacisku na niezależność ekonomiczną tych podmiotów, czyli możliwość samodzielnego „utrzymywania się” dzięki generowanym zyskom. W swoich założeniach zyski te powinny być wystarczające na prowadzenie działalności gospodarczej, a nawet dodatkowo powinny również pozwalać na prowadzenia działalności niekomercyjnej w sferze pożytku publicznego.

            Tyle jeśli chodzi o teorię i pewne wspólne założenia dotyczące wszystkich państw europejskich. Natomiast jeśli chodzi o polskie realia i dokumenty normujące kwestię przedsiębiorstw społecznych to tu należałoby się odnieść w pierwszej kolejności do „Krajowego Programu Rozwoju Ekonomii Społecznej zatwierdzonego uchwałą nr 164 Rady Ministrów z dn. 12 sierpnia 2014 r. w sprawie przyjęcia programu pod nazwą "Krajowy Program Rozwoju Ekonomii Społecznej", gdzie podana jest definicja przedsiębiorstwa społecznego, (którą nota bene określono mianem fundamentu ekonomii społecznej). I tak, status przedsiębiorstwa społecznego uzyskiwany miał być zgodnie z programem na podstawie przepisów o przedsiębiorstwie społecznym poprzez uzyskanie odpowiedniego wpisu w Krajowym Rejestrze Sądowym. Podmiot taki powinien charakteryzować się tym, że:

• jest to podmiot prowadzący działalność gospodarczą, wyodrębniony pod względem organizacyjnym i rachunkowym;
• celem działalności gospodarczej jest integracja społeczna i zawodowa osób zagrożonych wykluczeniem społecznym (w tym przypadku wymagane jest zatrudnienie co najmniej 50% osób pochodzących z grup zagrożonych wykluczeniem społecznym lub 30% niepełnosprawnych o umiarkowanym lub znacznym stopniu niepełnosprawności) lub świadczenie usług społecznych użyteczności publicznej, przy jednoczesnej realizacji celów prozatrudnieniowych (zatrudnienie min. 20% osób z określonych grup zagrożonych wykluczeniem społecznym);
• nie rozdziela zysku lub nadwyżki bilansowej pomiędzy udziałowców, ale przeznacza go na wzmocnienie potencjału przedsiębiorstwa jako kapitał niepodzielny oraz w określonej części na reintegrację zawodową i społeczną (w przypadku przedsiębiorstw o charakterze zatrudnieniowym) lub na działalność pożytku publicznego prowadzoną na rzecz społeczności lokalnej, w której działa przedsiębiorstwo;
• jest zarządzany na zasadach demokratycznych lub co najmniej konsultacyjno-doradczych z udziałem pracowników i innych interesariuszy, zaś wynagrodzenia kadry zarządzającej są ograniczone limitami.

W kolejnych latach definicja nieznacznie ewoluowała i obecnie najbardziej powszechne jest posługiwanie się definicją funkcjonującą w dokumencie ustanawiającym Standardy Ośrodków Wsparcia Ekonomii Społecznej oraz w Wytycznych w zakresie realizacji przedsięwzięć w obszarze włączenia społecznego i zwalczania ubóstwa z wykorzystaniem środków Europejskiego Funduszu Społecznego i Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego na lata 2014-2020, na których opierają się regionalne Regulaminy Świadczenia Usług przez akredytowane Ośrodki Wspierania Inicjatyw Ekonomii Społecznej, które regulują jakie warunki powinny zostać spełnione, by dany podmiot mógł się ubiegać o dotację na założenie i/lub funkcjonowanie przedsiębiorstwa społecznego.

Kryteria te przedstawiają się następująco. Przedsiębiorstwo Społeczne to podmiot który powinien spełniać poniższe warunki:

1. jest podmiotem prowadzącym zarejestrowaną w Krajowym Rejestrze Sądowym działalność gospodarczą (wyodrębnioną pod względem organizacyjnym i rachunkowym), której celem jest: 

a1) integracja społeczna i zawodowa określonych kategorii osób wyrażona poziomem zatrudnienia tych osób:

- zatrudnienie, co najmniej 50% osób bezrobotnych, w rozumieniu art. 2 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instrumentach rynku pracy lub osób, o których mowa w art. 1 ust. 2 ustawy z dnia 13 czerwca 2003r. o zatrudnieniu socjalnym

- zatrudnienie, co najmniej 30% osób o umiarkowanym lub znacznym stopniu niepełnosprawności;

lub

     a2) realizacja usług społecznych świadczonych w interesie ogólnym, usług opieki nad dzieckiem w wieku do lat 3 - zgodnie z ustawą z dnia 4 lutego 2011 r. o opiece nad dziećmi w wieku do lat 3 (tj. Dz. U. 2013r. poz. 1457), lub usług wychowania przedszkolnego w przedszkolach lub w innych formach wychowania przedszkolnego - zgodnie z ustawą z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty, przy jednoczesnej realizacji celów prozatrudnieniowych: zatrudnienie, co najmniej 20% osób, o których mowa w ppkt a1);

2. jest podmiotem, który nie dystrybuuje zysku lub nadwyżki bilansowej pomiędzy udziałowców, akcjonariuszy lub pracowników, ale przeznacza go na wzmocnienie potencjału przedsiębiorstwa, jako kapitał niepodzielny oraz w określonej części na reintegrację zawodową i społeczną (w przypadku przedsiębiorstw o charakterze zatrudnieniowym) lub na działalność pożytku publicznego prowadzoną na rzecz społeczności lokalnej, w której działa przedsiębiorstwo;
3. jest zarządzany na zasadach demokratycznych (w przypadku spółdzielni) albo, co najmniej posiada ciało konsultacyjno-doradcze z udziałem pracowników lub innych interesariuszy, zaś wynagrodzenia kadry zarządzającej są ograniczone limitami.

            Zasadniczym sposobem weryfikacji spełniania kryteriów przedsiębiorstwa ubiegającego się o miano przedsiębiorstwa społecznego jest analiza dokumentów rejestracyjnych podmiotu. Niewątpliwie kluczowym dokumentem jest w tej sytuacji statut. To w nim powinny być zawarte najważniejsze informacje, potwierdzające spełnienie wszystkich ww. kryteriów, takich jak określenie przedmiotu działalności gospodarczej, celów działalności statutowej (w rozdziale dot. celów i zasad ich realizacji), reinwestycji zysków (w części dotyczącej majątku) czy też limitów dotyczących wynagrodzenia zarządu i powołania ciała konsultacyjno-doradczego z udziałem pracowników (w rozdziale dot. organów danego podmiotu). Wprowadzenie tych zapisów do statutu jest tak samo ważne jak zadbanie o poprawność treści konstytuujących wybraną przez nas formę prawną naszego przedsiębiorstwa – bez względu na to, czy zdecydujemy się na fundację, stowarzyszenie, czy spółdzielnię socjalną. Warto bowiem pamiętać, że tylko kompletność i spójność zapisów gwarantuje powodzenie w procesie uzyskiwania statutu przedsiębiorstw społecznego, a co za tym idzie np. możliwości ubiegania się o dotację lub inną formę wsparcia.

Przechodząc w dalszym ciągu do analizy, poszczególne z wymienionych kryteriów w pierwszej kolejności należy zauważyć, że przedsiębiorstwo społeczne powinno posiadać podstawową swoją cechę, jaką jest prowadzenie działalności gospodarczej. Jest to przesłanka determinowana nakierowaniem tego przedsiębiorstwa na uzyskanie wskazanej już wyżej drugiej cechy – niezależności ekonomicznej. Aby przedsiębiorstwo społeczne mogło skutecznie prowadzić działalność ekonomiczną, jak również uniezależnić prowadzenie działalności w sferze pożytku publicznego od środków publicznych/funduszy unijnych, niezbędne jest generowanie przez to przedsiębiorstwo zysku. W tym celu właśnie pierwszorzędne dla przedsiębiorstw społecznych jest prowadzenie działalności gospodarczej. Statut przedsiębiorstwa społecznego powinien więc regulować zasady prowadzenia działalności gospodarczej, jak również wskazywać na kody PKD tej działalności.

            Kolejna przesłanka to określonego rodzaju cele, w ramach których przedsiębiorstwo prowadzić będzie działalność gospodarczą. W pierwszej części opracowania wspomniałam, że przedsiębiorstwo jest określane mianem społecznego, jeżeli poza działalnością gospodarczą nakierowane jest również na osiąganie określonych celów społecznych. Zgodnie z wytycznymi cele te muszą realizować się poprzez (obie przesłanki szczegółowo zostały już wymienione w pierwszej części opracowania):

1. utrzymywanie określonego poziomu zatrudnienia osób bezrobotnych, osób niepełnosprawnych;

2. realizacja usług społecznych świadczonych w interesie ogólnym, usług opieki nad dzieckiem w wieku do lat 3, lub usług wychowania przedszkolnego w przedszkolach lub w innych formach wychowania przedszkolnego przy jednoczesnej realizacji celów prozatrudnieniowych.

            W związku z tym konstruując statut przedsiębiorstwa społecznego założyciele/członkowie nie mogą wybrać dowolnego zakresu prowadzenia działalności określonego dowolnymi kodami PKD. Spośród różnych typów działalności należałoby wybrać przynajmniej jeden, a być może i kilka, które byłyby przedstawioną powyżej działalnością prospołeczną. Dla przykładu wskazać można na następujące kody PKD - 87.10 Z obejmujący pomoc społeczną z zakwaterowaniem zapewniającym opiekę pielęgniarską; 87.20 Z - pomoc społeczna z zakwaterowaniem dla osób z zaburzeniami psychicznymi; 87.90 Z - pozostała pomoc społeczna z zakwaterowaniem; 88.91. Z - opieka dzienna nad dziećmi.

W dalszej części, przy analizie statutu powinniśmy zatrzymać się w części dotyczącej finansów przedsiębiorstwa społecznego. Z wytycznych wynika, że przedsiębiorstwo społeczne nie dystrybuuje zysku lub nadwyżki bilansowej pomiędzy udziałowców, akcjonariuszy lub pracowników. Tego rodzaju zakaz powinien więc wynikać ze statutu tego przedsiębiorstwa i powinien on być potwierdzany treścią uchwały organu nadzoru (np. walnego zgromadzenia) dotyczącą podziału zysku przedsiębiorstwa. Wytyczne decydują również o tym, na co może być przeznaczony zysk przedsiębiorstwa społecznego. Jest to niezwykle ważny z praktycznego punktu widzenia aspekt, ponieważ już na wstępie członkowie/założyciele przedsiębiorstwa powinni mieć świadomość, że nie będą mogli dowolnie dysponować wypracowanym w przedsiębiorstwie zyskiem. Zysk przedsiębiorstwa społecznego powinien zostać przeznaczony na wzmocnienie potencjału przedsiębiorstwa, jako kapitał niepodzielny oraz w określonej części na reintegrację zawodową i społeczną (w przypadku przedsiębiorstw o charakterze zatrudnieniowym) lub na działalność pożytku publicznego prowadzoną na rzecz społeczności lokalnej, w której działa przedsiębiorstwo. Literalne brzmienie tego zapisu wytycznych daje więc następujące możliwości, a nawet obowiązki, w zakresie przeznaczenia zysku:

1. wzmocnienie potencjału przedsiębiorstwa, przeznaczenie na kapitał niepodzielny oraz
2. reintegracja zawodowa i społeczna (w przypadku przedsiębiorstw o charakterze zatrudnieniowym) lub na działalność pożytku publicznego prowadzona na rzecz społeczności lokalnej, w której działa przedsiębiorstwo.

Brzmienie wytycznych wskazuje, że zysk powinien zostać przeznaczony na oba wymienione wyżej typy działalności. Przykładowa uchwała o podziale zysku w przedsiębiorstwie społecznym mogłaby więc stanowić, że: 50% zysku przekazywane jest na kapitał niepodzielny, a drugie 50% na działalność w sferze pożytku publicznego. Ten pierwszy wymóg powoduje również, że warto byłoby sprecyzować w statucie przedsiębiorstwa społecznego typy funduszy, a wśród nich również kapitał niepodzielny. Jeżeli bowiem część zysku ma być przeznaczana na taki kapitał, to w treści statutu należałoby wskazać skąd taki kapitał pochodzi i na co można go przeznaczyć. Druga część zysku może być przeznaczona na reintegracja zawodową i społeczną lub też na działalność pożytku publicznego prowadzoną na rzecz społeczności lokalnej, w której działa przedsiębiorstwo.

Zauważyć należy, że zapisy wytycznych dotyczące podziału zysku w przedsiębiorstwie społecznym nie są zbyt precyzyjne, nie dają bowiem żadnych wskazówek jakie wydatki mogą zostać uznane za wydatki na wzmocnienie kapitału przedsiębiorstwa, nie dają wskazówek jakim szczegółowym wymaganiom ma odpowiadać kapitał żelazny w przedsiębiorstwie, jak również jakie przedsiębiorstwo należałoby uznać za przedsiębiorstwo o charakterze zatrudnieniowym (ono bowiem będzie przeznaczało część swojego zysku na reintegrację społeczną i zawodową a nie na działalność pożytku publicznego). Wytyczne nie precyzują też jaka to jest „określona część zysku” przeznaczona na pierwszy i drugi typ działalności (kapitał niepodzielny i reintegrację zawodową).            

Kolejny wymóg, który musi zostać spełniony, aby przedsiębiorstwo zostało uznane za przedsiębiorstwo społeczne to demokratyczny sposób zarządzania. Zgodnie z wytycznymi przedsiębiorstwo społeczne jest zarządzane na zasadach demokratycznych (w przypadku spółdzielni) albo, co najmniej posiada ciało konsultacyjno-doradcze z udziałem pracowników lub innych interesariuszy. Literalne brzmienie wskazywałoby, że wszystkie spółdzielnie są niejako automatycznie uznawane za zarządzane na zasadach demokratycznych, zaś każde przedsiębiorstwo prowadzone w innej formie prawnej musi spełnić dodatkowe wymagania, aby spełnić tą przesłankę. I tak dla przykładu, jeżeli przedsiębiorstwo to fundacja lub stowarzyszenie, to aby uznać, że jest ono zarządzane w sposób demokratyczny powinno zostać w nim powołane ciało konsultacyjno-doradcze z udziałem pracowników lub innych interesariuszy. W związku z tym należałoby do statutu takiego przedsiębiorstwa wprowadzić odpowiednie postanowienia, które unormują w szczególności kto będzie wchodził w skład takiego ciała konsultacyjno-doradczego, jakie będą jego kompetencje i obowiązki, kto będzie powoływał i odwoływał jego członków.  

Ostatni wreszcie wymóg dotyczy limitów wynagrodzeń dla kadry zarządzającej w przedsiębiorstwie społecznym. Wytyczne nie wskazują tu żadnej konkretnej kwoty, jaką mogą zarabiać członkowie zarządu przedsiębiorstwa, istotne jest to, aby limit taki był przewidziany w treści statutu, ewentualnie jakiegoś innego aktu wewnętrznego.     

Na podstawie tak określonych kryteriów ustalić można jakie przedsiębiorstwo spełnia przesłanki do uznania go za przedsiębiorstwo społeczne. Przedsiębiorstwo społeczne w swoim zamyśle powinno wnosić istotny wkład na rzecz społeczeństwa. Jest ono również kluczowym elementem europejskiego modelu społecznego, przyczyniającego się do realizacji celów strategii "Europa 2020" - tworzy miejsca pracy, spełnia publiczne potrzeby, buduje spójność społeczną, aktywność obywatelską, a także likwiduje włączenie społeczne.

Warto również zauważyć, że ze względu na funkcję, jaką przedsiębiorstwa społeczne mają pełnić ich powstawanie, jak również wsparcie dla ich działalności, jest często finansowane ze środków publicznych. W związku z tym, aby zwiększyć zaufanie inwestorów i społeczeństwa, jak również dać organom administracji państwowej wspierającym ich działalność kontrolę nad wydatkowaniem publicznych środków, konieczne było wprowadzenie określonej struktury tego rodzaju przedsiębiorstw. Taki cel miało nałożenie na te podmioty obowiązku określania limitów wynagrodzenia kadry zarządzającej, wskazanie celu na jaki mają być przeznaczane zyski, czy też wymagania dotyczące demokratycznego sposobu zarządzania przedsiębiorstwem.

Agata Błaszczyk