Wyniki badania stanu gminnych i powiatowych Rad Działalności Pożytku Publicznego, które przeprowadziliśmy w połowie 2023 r., są niepokojące. W 135 samorządach lokalnych na Warmii i Mazurach działa zaledwie 9 RDPP. Na dodatek w przeciągu ostatnich dwóch lat liczba rad zmniejszyła się.

Rady Działalności Pożytku Publicznego są jedną z form ciał dialogu obywatelskiego, które odgrywają istotną rolę w rozwijaniu komunikacji i współpracy jednostek samorządu terytorialnego z obywatelami i tworzonymi przez nich organizacjami społecznymi. Ciała dialogu są powoływane przez organy wykonawcze JST na szczeblu gminnym i powiatowym (wójta, burmistrza lub prezydenta miasta, zarząd powiatu) jako podmioty o charakterze doradczym i konsultacyjnym. W ich skład mogą wchodzić przedstawiciele administracji samorządowej, innych podmiotów publicznych, przedsiębiorców, organizacji społecznych a nawet osób fizycznych.

Na podstawie art. 41e ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie organ wykonawczy gminy i powiatu może utworzyć odpowiednio gminną lub powiatową Radę Działalności Pożytku Publicznego (RDPP). Zgodnie z art. 41i do zadań powiatowej i gminnej RDPP należy w szczególności:

• opiniowanie projektów strategii rozwoju powiatów i gmin,
• opiniowanie projektów uchwał i aktów prawa miejscowego dotyczących sfer pożytku publicznego, w tym programów współpracy,
• wyrażanie opinii w sprawach dotyczących funkcjonowania organizacji,
• udzielanie pomocy i wyrażanie opinii w przypadku sporów pomiędzy organizacjami a administracją publiczną,
• wyrażanie opinii w sprawie zlecania zadań publicznych, w tym zlecania ich organizacjom.

Użyte w cytowanym artykule ustawy sformułowanie „w szczególności” oznacza, że katalog zadań RDPP jest otwarty, i może obejmować również inne działania.

Jak widać, jedną z kluczowych funkcji RDPP jest opiniowanie aktów prawa miejscowego i innych dokumentów mających wpływ na funkcjonowanie organizacji obywatelskich na terenie odpowiednio gminy czy powiatu. Ciała te mogą ponadto m.in. inicjować debatę publiczną o kierunkach rozwoju sektora społecznego, animować wspólne przedsięwzięcia, podejmować się roli mediatora w przypadku sporów pomiędzy samorządem i organizacjami, a także monitorować, jak działa administracja publiczna. Ostatecznie w dużej mierze od stopnia zaangażowania organizacji pozarządowych, świadomości sektora i jakości współpracy z administracją zależą kompetencje i zasięg działania danej RDPP.

Prezentowane niżej dane odnośnie aktualnego stanu Rad Działalności Pożytku Publicznego w województwie warmińsko-mazurskim są efektem badań przeprowadzonych w okresie lipiec-wrzesień 2023 r. Podstawowym narzędziem służącym zebraniu informacji było pytanie wysłane drogą e-mail do wszystkich gmin i powiatów w województwie. Tą drogą uzyskano odpowiedź ze 102 spośród 116 gmin oraz z 18 spośród 19 powiatów ziemskich (zwrot ze wszystkich gmin i powiatów na poziomie nieco ponad 88%). Badanie zostało uzupełnione za pomocą analizy stron internetowych/BIP samorządów lokalnych oraz kontakt telefoniczny do urzędów gmin i starostw, które nie udzieliły odpowiedzi na zapytanie e-mail, aby uzyskać kompletny obraz regionu w badanym obszarze.

Uzyskane wyniki warto porównać z opinią/ekspertyzą przeprowadzoną w ramach projektu “Kuźnia Ekspertów – wsparcie III sektora Warmii i Mazur” dwa lata wcześniej, która również dotyczyła liczby powołanych w regionie RDPP. Według stanu na koniec czerwca 2021 r. na terenie województwa warmińsko-mazurskiego działało 14 rad działalności pożytku publicznego, w tym 1 wojewódzka, 5 powiatowych RDPP oraz 8 gminnych RDPP. Powiatowe RDPP działały w powiatach: elbląskim, kętrzyńskim, węgorzewskim, giżyckim i oleckim. Natomiast gminne RDPP były obecne w mieście Olsztyn oraz gminach wiejskich Elbląg i Mrągowo, gminie Pasłęk, Purda, Barczewo, Stawiguda, Ruciane-Nida.

Jednym z wniosków ekspertyzy z 2021 r. było to, że liczba RDPP jest niewielka względem ogólnej liczby jednostek samorządu terytorialnego w regionie (RDPP były powołane w 10% JST) i niewystarczająca, aby zaspokoić potrzeby w zakresie rzecznictwa interesów III sektora oraz inicjowania dialogu społecznego na poziomie gmin i powiatów.

Wyniki badań przeprowadzonych w połowie 2023 r. są następujące: oprócz Rady Działalności Pożytku Publicznego Województwa Warmińsko-Mazurskiego, w regionie funkcjonują:

• 4 powiatowe RDPP - w powiecie elbląskim, giżyckim, kętrzyńskim, węgorzewskim;
• 5 gminnych RDPP - w gminie Barczewo, Dywity, Purda oraz gminach miejskich Elbląg i Olsztyn.

Aktualnie w województwie warmińsko-mazurskim działa więc łącznie 10 Rad Działalności Pożytku Publicznego. Jak widać, na przestrzeni ostatnich 2 lat ogólna liczba RDPP zmniejszyła się. W czerwcu 2022 r. reaktywowana została RDPP w mieście Elbląg (która działała wcześniej do 2016 r.). Natomiast kilka rad wykazanych w poprzednim badaniu przestało funkcjonować. Z pozyskanych danych wynika, iż z powodu niedostatecznej liczby zgłoszonych kandydatów i kandydatek reprezentujących stronę społeczną do składu Rady, nie udało się wybrać RDPP na nową 3-letnią kadencję m.in. w Pasłęku, Stawigudzie, Kętrzynie. Natomiast w innych gminach i powiatach, w których wcześniej nie funkcjonowała RDPP albo zakończyła się jej działalność, organizacje pozarządowe nie złożyły wniosku o powołanie RDPP. Zatem na dzień sporządzenia ekspertyzy, w regionie Warmii i Mazur nie jest prowadzone żadne postępowanie zmierzające do powołania gminnej lub powiatowej RDPP.

W świetle badań, można postawić tezę o regresie w stosowaniu ustawowego instrumentu Rady Działalności Pożytku Publicznego jako przestrzeni dialogu obywatelskiego oraz współpracy administracji samorządowej z organizacjami społecznymi. Jedną z głównych przyczyn jest niewielkie zainteresowanie stron tą formą współpracy.

Istotne znaczenie w kontekście tworzenia nowych czy też “reaktywowania” wcześniej działających RDPP ma konstrukcja z art. 41e ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie: “1. Organ wykonawczy właściwej jednostki samorządu terytorialnego na wspólny wniosek co najmniej 5 organizacji pozarządowych lub podmiotów wymienionych w art. 3 ust. 3, prowadzących działalność odpowiednio na terenie powiatu lub gminy, tworzy w terminie 2 miesięcy od dnia wpłynięcia wniosku odpowiednio Powiatową Radę Działalności Pożytku Publicznego lub Gminną Radę Działalności Pożytku Publicznego jako organ konsultacyjny i opiniodawczy (...)”. Wynika z niej, że samorząd gminy lub powiatu nie może sam wyjść z inicjatywą powołania RDPP, a zarazem w razie wystąpienia z wnioskiem przez co najmniej 5 organizacji pozarządowych jest zobligowany powołać RDPP. Ponadto, jeśli w związku z upływem kadencji RDPP nie zostanie powołany skład na nową kadencję (z powodu niezgłoszenia odpowiedniej liczby kandydatów i kandydatek ze strony społecznej), to Rada przestaje funkcjonować na terenie danej gminy czy powiatu, zaś samorząd nie ma możliwości wznowienia jej działania po jakimś czasie z własnej inicjatywy. 

Nie wyklucza to co prawda jakiejś formy inicjatywy ze strony administracji samorządowej. Możliwe są rozmowy osób sprawujących władzę w samorządzie oraz urzędników z przedstawicielami trzeciego sektora, próby zainteresowania tą formą dialogu i współdziałania. W ramach przeprowadzonego badania, zamierzenia w tym zakresie oraz wolę “reaktywowania” RDPP wskazywało kilka samorządów, m.in. Powiat Olsztyński, w którym rada działała w latach 2011-2013, a także Gmina Gietrzwałd, w której GRDPP powołana w 2015 r. po jednej kadencji zakończyła pracę.

Jednocześnie warto też wymienić przykład Gminy Miłomłyn, w której RDPP nie działa i nie ma planów jej utworzenia. Od wielu lat z powodzeniem funkcjonuje tu Zespół inicjatywno-doradczy burmistrza ds. współpracy z organizacjami pozarządowymi, który pełni zadania analogiczne jak RDPP.

Podsumowując wcześniejsze analizy, pozycja organizacji pozarządowych w procesie powoływania RDPP jest znacząca (można by nawet rzec - kluczowa), ale nie dość uświadomiona i niedostatecznie wykorzystywana przez sektor społeczny. Z drugiej strony, być może w tak sformułowanej konstrukcji prawnej kryje się haczyk – organizacje stanowią o potrzebie utworzenia i funkcjonowania gminnej/powiatowej RDPP, jednak kompetencje do jej powołania oraz zapewnienia obsługi (pod względem organizacyjnym i merytorycznym) ma samorząd lokalny. Niewłaściwe zrozumienie roli i zasad działania RDPP, zbyt małe zaangażowanie w jej prace czy też przedmiotowe traktowanie tego instrumentu, może doprowadzić do deprecjacji istnienia rady, a w konsekwencji do niepowołania jej składu na kolejną kadencję.

Jednym z wniosków niniejszej analizy jest to, aby przeprowadzić pogłębione badania dot. przyczyn malejącej liczby RDPP w regionie, w tym również powodów niekorzystania przez organizacje pozarządowe z ich ustawowego uprawnienia przewidzianego art. 41e cytowanej wyżej ustawy, nie wskazywania przedstawicieli III sektora do już istniejących gminnych/powiatowych RDPP nowej kadencji, co skutkuje zaprzestaniem ich działania.

Rekomendowane jest również podjęcie dyskusji na poziomie regionalnym o doświadczeniach z tworzenia i działania Rad Działalności Pożytku Publicznego, w tym korzyściach, wyzwaniach i trudnościach w ich funkcjonowaniu. Wskazane jest zarazem prowadzenie na szerszą skalę działań informacyjno-edukacyjnych nt. RDPP skierowanych do organizacji pozarządowych i administracji samorządowej, a także upowszechnianie dobrych praktyk w tym zakresie. Mamy w województwie kilka rad działających nieprzerwanie od wielu lat, warto sięgać do ich doświadczeń, a także poszukiwać ciekawych przykładów działania RDPP poza regionem.

Badanie RDPP przeprowadzono w ramach projektu „Kuźnia Ekspertów – wsparcie III sektora Warmii i Mazur” realizowanego przez Stowarzyszenie ESWIP we współpracy z Samorządem Województwa Warmińsko-Mazurskiego. Partnerem strategicznym projektu jest Rada Organizacji Pozarządowych Województwa Warmińsko-Mazurskiego.

Projekt realizowany z dotacji programu Aktywni Obywatele - Fundusz Krajowy finansowanego przez Islandię, Liechtenstein i Norwegię w ramach Funduszy EOG.