Win-win, czyli strategia oparta na założeniu, że stosując ją, wszyscy wygrywają. Wszyscy, a więc strony, interesariusze, odbiorcy. Warto zastanowić się, czy jest możliwa do zrealizowania w kontekście usług społecznych i ich realizacji przez podmioty ekonomii społecznej na zlecenie jednostek samorządu terytorialnego.
Czym są usługi społeczne i dlaczego ich efektywna realizacja jest tak ważna? W świetle Ustawy z dnia 19 lipca 2019 r. o realizowaniu usług społecznych przez centrum usług społecznych, usługi społeczne oznaczają działania podejmowane przez gminę w celu zaspokajania potrzeb wspólnoty samorządowej, świadczone w formie niematerialnej bezpośrednio na rzecz osób, rodzin, grup społecznych, grup mieszkańców o określonych potrzebach lub ogółu mieszkańców. Zawierają się one w następujących obszarach:
1) polityki prorodzinnej,
2) wspierania rodziny,
3) systemu pieczy zastępczej,
4) pomocy społecznej,
5) promocji i ochrony zdrowia,
6) wspierania osób niepełnosprawnych,
7) edukacji publicznej,
8) przeciwdziałania bezrobociu,
9) kultury,
10) kultury fizycznej i turystyki,
11) pobudzania aktywności obywatelskiej,
12) mieszkalnictwa,
13) ochrony środowiska
14) reintegracji zawodowej i społecznej.
Usługi społeczne nie są niczym nowym, autorzy ustawy podjęli jednak wyzwanie określenia ich jednej, wyczerpującej definicji. Nowością może być natomiast dążenie do tworzenia lokalnych systemów usług społecznych, opartych na kooperacji samorządu i podmiotów ekonomii społecznej i służących optymalizacji usług społecznych pod kątem potrzeb mieszkańców. Wyraz temu dają wprowadzone stosunkowo niedawno dwa rozwiązania w obszarze polityki społecznej, które niejako „wymuszają” dążenie do efektywnej kooperacji, a przynajmniej wzajemne poznanie swoich oczekiwań i potrzeb.
Zdolność do realizacji usług społecznych
Pierwsze z tych rozwiązań pojawiło się w Ustawie z dnia 5 sierpnia 2022 r. o ekonomii społecznej, która zmieniła Ustawę z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej w zakresie struktury gminnych i powiatowych strategii rozwiązywania problemów społecznych. Są to dokumenty, których opracowanie i realizacja stanowi zadanie własne gminy oraz powiatu o charakterze obowiązkowym. Ustawa precyzuje ponadto, w art. 16b pkt 2, elementy, które musi zawierać strategia, a są to: diagnoza sytuacji społecznej, prognoza zmian w zakresie objętym strategią oraz określenie celów strategicznych projektowanych zmian, kierunków niezbędnych działań, sposobu realizacji strategii i jej ram finansowych, a także wskaźników realizacji działań.
W świetle niedawnych zmian, obligatoryjnym elementem diagnozy sytuacji społecznej jest określenie zdolności podmiotów ekonomii społecznej do realizacji usług społecznych w zakresie, o którym mowa w art. 2 ust. 1 pkt 1–14 Ustawy z dnia 19 lipca 2019 r. o realizowaniu usług społecznych przez centrum usług społecznych. Ponadto, zgodnie z art. 16b pkt 4 tejże ustawy, strategia opracowana przez gminę i powiat określa usługi społeczne w zakresie, o którym mowa w art. 2 ust. 1 pkt 1–14 ustawy z dnia 19 lipca 2019 r. o realizowaniu usług społecznych przez centrum usług społecznych, oraz zadania publiczne, o których mowa w art. 4 ust. 1 Ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie, zlecane w trybie określonym w tej ustawie.
Te, pozornie niewielkie, modyfikacje wprowadzają istotną zmianę w podejściu do opracowania strategii. Dzięki nim, trudniej jest obecnie opracować strategię „zza biurka”, bez znajomości lokalnego sektora podmiotów ekonomii społecznej. Aby przygotować dokument, który będzie żywy i będzie odpowiadał lokalnym uwarunkowaniom, niezbędne jest zdiagnozowanie potencjału lokalnych podmiotów w obszarze realizacji usług społecznych, a to najlepiej jest zrobić we współpracy z nimi. Opracowanie strategii stało się przestrzenią do dialogu i włączania podmiotów ekonomii społecznej w proces planowania strategicznego. Ale na tym nie koniec, strategia musi określić jakie usługi i zadania publiczne będą zlecane podmiotom ekonomii społecznej w jej obszarze. A to już wymaga planowania lokalnej polityki społecznej wraz z uwzględnieniem potencjału PES-ów oraz możliwości finansowych samorządów.
Diagnoza
Drugim rozwiązaniem sprzyjającym nawiązywaniu relacji samorządu i podmiotów ekonomii społecznej jest konieczność opracowywania przez centrum usług społecznych diagnozy potrzeb i potencjału wspólnoty samorządowej w zakresie usług społecznych, która wynika z art. 5 ust. 2 Ustawy z dnia 19 lipca 2019 r. o realizowaniu usług społecznych przez centrum usług społecznych. Diagnoza powinna zawierać w szczególności informacje dotyczące potrzeb wspólnoty samorządowej w zakresie usług społecznych, a także jednostek organizacyjnych gminy, organizacji pozarządowych i podmiotów, o których mowa w art. 3 ust. 3 Ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie oraz osób fizycznych i prawnych wykonujących usługi społeczne na obszarze działania centrum wraz ze wskazaniem wykonywanych przez nie usług.
Diagnoza poddawana jest konsultacjom społecznym, następnie przekazywana wójtowi oraz radzie gminy. Regulacje ustawowe pozostawiają dość duży zakres swobody co do sposobu przeprowadzenia badania, co wynika z założenia, że gmina powinna w jak największym stopniu bazować na własnych doświadczeniach i praktyce w zakresie realizacji usług i współpracy z innymi podmiotami. Sama diagnoza nie jest tu niczym nowym.
Do tej pory gminy opracowywały diagnozy społeczne w różnych obszarach, w tym także usług społecznych związanych z profilaktyką, zjawiskiem uzależnień i przemocy domowej, wsparciem osób z niepełnosprawnościami czy polityką senioralną. W przypadku diagnozy opracowywanej przez CUS jest jednak jeden zupełnie nowy aspekt, czyli konieczność badania nie tylko potrzeb społecznych, ale też potencjału wspólnoty samorządowej. I w tym przypadku, właściwe i rzetelne przeprowadzenie procesu wymaga aktywnej obecności podmiotów ekonomii społecznej.
Koszyk usług
Wynika to nie tylko z konieczności zbadania, na ile są gotowe do podjęcia się realizacji usług społecznych pod względem kadrowym, organizacyjnym czy finansowym. Badanie diagnostyczne staje się tu również platformą wzajemnego poznania się, nawiązania relacji, a być może przyszłej współpracy. Diagnoza potrzeb i potencjału stanowi podstawę opracowania przez CUS programu usług społecznych, co oznacza, że nie może być oderwana od praktyki, a wypracowane wnioski powinny znaleźć przełożenie na zaplanowany „koszyk usług”. Nie sztuką jest bowiem zaplanować usługi społeczne, których nikt nie będzie w stanie, z różnych względów, zrealizować.
Zastosowanie powyższych rozwiązań w praktyce nie jest proste, aczkolwiek trudności pojawiają się później, gdy współpraca ma wejść na wyższy poziom, czyli realizacji usług społecznych przez podmioty ekonomii społecznej. Spójrzmy na ten temat z dwóch perspektyw: podmiotów ekonomii społecznej jako realizatorów usług i jednostek samorządu terytorialnego jako zlecających.
Ekonomicznie opłacalne
W ostatnich miesiącach na zlecenie Regionalnego Ośrodka Polityki Społecznej Urzędu Marszałkowskiego Województwa Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie zostało przeprowadzone badanie pn. „Potencjał warmińsko-mazurskich podmiotów ekonomii społecznej do realizacji usług społecznych w latach 2023- 2030”.
W świetle jego wyników, przedstawiciele 35 na 59 podmiotów realizujących usługi społeczne uważają, że świadczenie tych usług dodatnio wpływa na działalność oraz kondycję ekonomiczną PES. Ponadto 27 przedstawicieli podmiotów, realizujących usługi społeczne, deklaruje, że jest to ekonomicznie opłacalne.
Należy jednak zauważyć, że jest to przekonanie przede wszystkim przedstawicieli podmiotów, których roczne przychody przekraczają 500 tys. zł, świadczących usługi na zlecenie samorządu i realizujących zadania przyznane w drodze otwartych konkurów ofert. Negatywna opinia została wyrażona przez 19 osób reprezentujących głównie podmioty o przychodach poniżej 10 tys. zł i realizujących tzw. „małe granty”. Dlaczego to ważny aspekt? Bo w wielu gminach, szczególnie wiejskich i o liczebności kilku tysięcy mieszkańców, to głównie małe podmioty reprezentują sektor PES-ów. Podmioty, które wzięły udział w badaniu, jako główne trudności związane z realizacją usług społecznych wskazują w pierwszej kolejności finanse, problemy kadrowe oraz wysokie koszty działalności.
Człowiek!
A jak to wygląda z perspektywy samorządu? Przeprowadziłam krótką sondę wśród kadry zarządzającej oraz pracowników ośrodków pomocy społecznej i centrów usług społecznych w województwie warmińsko-mazurskim, w której wzięły udział 22 osoby. Przedstawiciele samorządów, wśród barier i trudności, ze względu na które samorządy nie zlecają usług społecznych PES-om, wskazują przede wszystkim na brak doświadczenia w tym obszarze; brak lub niewielką liczbę PES-ów, które mogą podjąć się realizacji usług, w szczególności specjalistycznych; niedostrzeganie korzyści dla samorządu, a także postrzeganie organizacji pozarządowych jako konkurentów, a nie partnerów samorządu.
Widzą jednak też szereg zalet, które płyną z takiego rozwiązania, w tym poszerzenie katalogu usług, możliwość tworzenia nowych miejsc pracy w PES-ach, odciążenie jednostek organizacyjnych samorządu; lepsza dostępność usług dla mieszkańców; optymalizacja usług i wzmacnianie potencjałów.
I tym sposobem dochodzimy do, moim zdaniem, dwóch kluczowych kwestii. Pierwszą z nich jest człowiek, który powinien być w centrum działań podejmowanych zarówno przez samorządy, jak i przez PES-y. W zlecaniu i realizacji usług społecznych chodzi przecież o to, by odpowiadać na potrzeby mieszkańców, dbać o jakość ich życia w obszarach, w których nie mogą sami tego zrobić, wspierać ich w radzeniu sobie z trudnościami, a także wzmacniać przeciwdziałając problemom społecznym, zanim jeszcze wystąpią. Drugą kwestią jest przywołane wzmacnianie potencjałów. Jeśli przyjmiemy, że współpraca przynosi korzyści zarówno samorządowi, jak i podmiotom ekonomii społecznej, a jednocześnie zawsze będziemy mieć w pierwszej kolejności potrzeby mieszkańca na uwadze, to będzie to stanowić urzeczywistnienie strategii win-win.
Izabela Jurzyńska
Materiał powstał w ramach projektu "PROOfesjonale media dla III sektora" finansowanego ze środków Narodowego Instytutu Wolności - Centrum Społeczeństwa Obywatelskiego w ramach Rządowego Programu Rozwoju Organizacji Obywatelskich na lata 2018-2030 PROO
