Samorząd i organizacje pozarządowe różnią się, co może wydawać się oczywiste. Jednak nie zawsze zdajemy sobie sprawę z charakteru tych różnic i ich sensu. Samorząd lokalny posiada wyborczą legitymację do działania, dysponuje zasobami finansowymi, zobowiązany jest do realizacji wielu zadań. Zadanie współpracy z organizacjami pozarządowymi postrzega jako jedno z wielu i to wcale nie najważniejsze. Organizacja pozarządowa jest natomiast dobrowolnym zrzeszeniem, działającym dla określonego, często środowiskowo, celu.

Można powiedzieć, że warunkiem współpracy tak różnych partnerów jest zdolność do samoograniczania się po obu stronach. Samorząd może podjąć próby „podzielenia się” władzą, a organizacja pozarządowa wpisać się bardziej świadomie w cele realizowane na poziomie lokalnym czy regionalnym. I właśnie tutaj obie strony mogą spotkać się jako partnerzy, którzy współpracują przy tworzeniu polityk publicznych rozumianych jako planowanie i wdrażanie działań zmierzających do zaspokojenia potrzeb mieszkańców.

Sektor pozarządowy w Gminie Miejskiej Iława.

W roku 2023 (czerwiec) w mieście Iława zarejestrowane były 154 organizacje pozarządowe, włącznie z uczniowskimi klubami sportowymi, co stanowi 30 % wszystkich organizacji w powiecie iławskim.

Działalność organizacji pozarządowych na przestrzeni ostatnich 15 lat znacznie się rozwinęła. Głównie w kwestii obszarów działalności pożytku publicznego, w których organizacje podjęły działania, niestety nie jest to związane z jakością świadczonych usług oraz znaczeniem ich działań na rynku społeczno– gospodarczym.

Zmiany prawne sprzyjają rozwojowi trzeciego sektora, chociaż są niewystarczające, a rozwój współpracy jakby się zatrzymał. Spośród zarejestrowanych w Iławie organizacji można wskazać te, które:

1. działają w sposób profesjonalny, w trybie biurowym, realizują większe zadania i pozyskują środki finansowe, jak również zatrudniają pracowników i mają swoje biura otwarte codziennie (6 organizacji),
2. działają na zasadzie dyżurów, mają biura otwarte kilka dni w tygodniu, zatrudniają pracowników lub wolontariuszy, sięgają po niższe dotacje samorządowe lub otrzymują środki od oddziałów regionalnych (24 podmioty),
3. działają sporadycznie – mają swoje biura, w mniejszym stopniu aplikują po środki i czasami realizują działania finansowane z zewnętrznych źródeł finansowych (30 podmiotów),
4. działają okazjonalnie – według chęci i zaangażowania członków, nie zatrudniają kadry, nie pozyskują środków finansowych z zewnątrz, działają w oparciu o zasoby własne i własnych członków (około 49 podmiotów),
5. nie działają w ogóle (około 45 organizacji).

Obecne prawo bardziej sprzyja rozwojowi dużych organizacji, zdecydowanie potrzebne są zmiany ukierunkowane na rozwój małych organizacji pozarządowych.

Barier jest tu wiele: sposób aplikowania o środki na tych samych zasadach o małe i duże granty, zbyt małe wsparcie w samorządach, status organizacji OPP, pełna księgowość.

Wielu przedstawicieli iławskich NGO chce realizować swoje cele, ale nie chce składać ofert na realizację zadań publicznych, uznając to za zbyt trudne. Nie posiadają w swoich strukturach osób, które mogłyby ich w tym wesprzeć.  Z pomocą przychodzi biuro Centrum Organizacji Pozarządowych ze swoimi doradcami, lecz jest to wsparcie a nie wyręczanie, czego oczekują reprezentanci wielu iławskich NGO.

Poprawiła się współpraca samorządu z NGO.

Została ona dookreślona w ustawie o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie, która wymienia formy współpracy, nie zamykając ich katalogu i dając możliwość ich rozszerzania. Zakłada ona między innymi:

• wzajemne informowanie się o planowanych kierunkach działalności przez organy administracji publicznej i organizacje,
• konsultowanie z organizacjami pozarządowymi projektów aktów normatywnych
  w dziedzinach dotyczących działalności statutowej tych organizacji,
• konsultowanie projektów aktów normatywnych dotyczących sfery pożytku publicznego z radami pożytku publicznego,

Należy jednak zwrócić uwagę, że obok wymienionych w ustawie przykładów, wypracowano w naszym mieście kilka innych możliwości kooperacji administracji z sektorem pozarządowym, między innymi:

• udzielanie informacji o istnieniu innych źródeł finansowania, zwłaszcza pochodzących
  z innych źródeł publicznych, sektora prywatnego, funduszy celowych i prywatnych fundacji,
• opiniowanie wniosków o dotacje do innych instytucji lub organów administracji publicznej – udzielanie im rekomendacji,
• wspieranie akcji promujących przekazywanie 1,5% podatku dochodowego od osób fizycznych organizacjom pożytku publicznego,
• organizacja wspólnych konferencji i seminariów,
• wspólne rozpoznawanie potrzeb i planowanie działań służących zaspokojeniu tych potrzeb,
• prowadzenie bazy danych o organizacjach pozarządowych realizujących zadania publiczne,
• inicjowanie lub organizowanie szkoleń podnoszących jakość pracy organizacji pozarządowych
  w sferze zadań publicznych, poszerzających umiejętności zarządzania organizacją.

Działania te prowadzone są przez organizację realizującą zadanie publiczne współfinansowane ze środków powiatu iławskiego, które są pozyskiwane od gmin wchodzących w jego skład, z wyjątkiem Gminy Zalewo. Od roku 2018 realizatorem zadania pn. Działania wspomagające technicznie, szkoleniowo, informacyjnie organizacje pozarządowe oraz podmioty wymienione w art. 3 ust. 3 ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie jest Elbląskie Stowarzyszenie Wspierania Inicjatyw Pozarządowych. Osobą prowadzącą działania w naszym mieście oraz całym powiecie jest Wojciech Jankowski.

Gmina Miejska Iława od wielu lat przeznacza środki na realizację zadania. Corocznie, od roku 2004 przekazuje się  finansowej powiatowi iławskiemu na realizację zadania publicznego o charakterze ponadgminnym, określonego w art. 4 ust. 1 pkt 33 ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie, następnie Zarząd Powiatu Iławskiego ogłasza otwarty konkurs na realizację zadania publicznego, który jest rozstrzygany rok w rok od 2004.

Oczywiście należy pamiętać o wyzwaniach w obszarze współpracy z samorządem, które stoją przed iławskim trzecim sektorem, najważniejsze z nich dotyczą:

• Zwiększenia zasięgu konsultacji społecznych lub znalezienia innego sposobu ich prowadzenia, skierowanego do organizacji i całego społeczeństwa.
• Zadbania o to, aby wolontariat znalazł się w systemie oświaty i stał się wartością dla biznesu, samorządu i społeczeństwa.
• Zlecania większej liczby zadań organizacjom pozarządowym, bo w nich drzemie potencjał i chęć poszukania nowych, niejednokrotnie lepszych i tańszych rozwiązań.
• Potraktowania organizacji pozarządowych jako miejsca doświadczeń i testowania różnych rozwiązań.
• Zwiększenia aktywności społecznej i zaangażowania się w rozwiązywanie pojawiających się problemów lokalnych.
• Wdrożenia w życie model współpracy wypracowanego przez NGO i samorządy, zintensyfikowania dialogu pomiędzy NGO a samorządem.

Wciąż jeszcze poprawy wymaga współpraca biznesu z organizacjami pozarządowymi. Przyczyn jest wiele, lecz niewątpliwie wyspecjalizowanie się organizacji pozarządowych w realizacji projektów unijnych nie sprzyja tej współpracy.

Kolejna kwestia to również kryzys gospodarczy, którego skutki odczuwamy również w tej sferze współdziałania.

Następna kwestia to zbyt mała świadomość lokalnego biznesu w obszarze społecznej odpowiedzialności biznesu i czym ona jest. Jak widać ten obszar należy szybko zagospodarować.

Natomiast obszar przedsiębiorczości społecznej w ostatnich latach znacznie się wzmocnił. Związane jest to ze środkami, które wspomagają te działania. Pamiętajmy jednak, że „pozarządówka” jest młodym sektorem, funkcjonującym od 20 lat i pojawiają się jeszcze bariery w jego rozwoju.

Wśród nich można wyróżnić:

BARIERY SPOŁECZNE

• Poczucie bezsilności, przekonanie o braku możliwości wpływania na kształtowanie środowiska; chociaż organizacje pozarządowe mogą wyrażać swoje opinie swobodnie i otwarcie, często wolą powstrzymać się od krytyki władz na poziomie lokalnym, ponieważ w dużym stopniu uzależnione są od finansowania przez samorządy.
• Roszczeniowość, oczekiwanie, że to ktoś inny powinien zająć się naszymi sprawami (państwo, samorząd, Burmistrz).
• Postrzeganie sektora jako naiwniactwa lub w kategoriach osiągania osobistych korzyści.

Coraz więcej informacji na temat organizacji trzeciego sektora pojawia się w mediach, które zwykle przedstawiają go w pozytywnym świetle. Mechanizm 1,5 procenta przyczynił się do wzrostu zainteresowania środków masowego przekazu tematami związanymi z działalnością organizacji pozarządowych, ale skierował ich uwagę głównie na organizacje zajmujące się kwestiami zdrowia, chociaż stanowią tylko 6 procent całego sektora w Polsce (według szacunków Stowarzyszenia Klon/Jawor). W Iławie mamy 17 organizacji posiadających status organizacji OPP, co daje ok. 9 procent funkcjonujących podmiotów.

Poza tym media generalnie koncentrują się wyłącznie na dwóch funkcjach pełnionych przez organizacje pozarządowe: pomocy potrzebującym i działaniach interwencyjnych.

BARIERY O CHARAKTERZE PRAWNYM I ADMINISTRACYJNYM

• Organizacje pozarządowe są niezależne w swoim działaniu i w sposobie zarządzania, jednak liczba wymogów formalnych oraz regulacji prawnych, których muszą przestrzegać po zarejestrowaniu (ponad 200 według szacunków Stowarzyszenia Klon/Jawor), jest dla nich nie lada wyzwaniem. Jest to szczególnie zniechęcające dla mniejszych organizacji, gdyż normy są te same, niezależnie od wielkości organizacji czy jej budżetu.

W wielu przypadkach grupy inicjatywne mają cel i misję do spełnienia, chcą założyć organizację, nie patrząc, jakie obowiązki na nich ciążą. Dopiero po czasie okazuje się, że jest ich zbyt wiele i że trzeba mieć kogoś, kto się na tym zna. Wtedy zwracają się do samorządu z prośbą o wsparcie a nawet o wyręczanie w obowiązkach. Uwidocznia się to w ostatnich latach (sprawy księgowe, pisanie wniosków).

• Obawa organizacji pozarządowych o utratę niezależności. Z drugiej strony kilka z iławskich organizacji świadomie chce pozbyć się niezależności ze względu na brak kadr i zaangażowania w działania swojego podmiotu. W tej sytuacji funkcjonowałoby stowarzyszenie prowadzone, wręcz nadzorowane przez samorząd.

BARIERY ORGANIZACYJNE I INFRASTRUKTURALNE

• Rozwarstwienie sektora z podziałem na organizacje profesjonalne (mamy ich w Iławie 5 /6 takich organizacji) i małe, słabsze (około 154 podmiotów).
• Konkurencyjność wewnątrz sektora.
• Uzależnienie od finansowych środków publicznych.

Rok w rok, te same organizacje składają propozycję do budżetu, a następnie oferty w odpowiedzi na otwarte konkursy. Zdarza się również niezłożenie ofert na wcześniej zgłoszoną propozycję. Są także organizacje, które poza jedną dotacją z miasta Iława nie pozyskują żadnych innych środków. Istnieją też takie, które są już tak przyzwyczajone do funkcjonowania z dotacji miasta, że uważają, iż im się to należy. Ideą, jak sama nazwa procedury konkursowej mówi, jest „otwarty konkurs ofert”, co oznacza przede wszystkim KONKURS – wyłonienie najlepszej oferty i OTWARTY dla wszystkich organizacji, również tych spoza miasta, gminy.

Poza tym jakość składanych ofert do otwartych konkursów prowadzonych przez miasto Iławę, pozostawia wiele do życzenia. Sam wzór oferty oraz wszelkie objaśnienia do niego opracowano już wiele lat temu wraz z powstaniem ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (w roku 2003) i rozporządzenia Ministra dotyczącego wzoru ofert na realizację zadań publicznych. Ponadto nasze organizacje mają możliwość uczestniczenia w organizowanych corocznie 2 - 3 szkoleniach związanych z wypełnianiem ofert i wniosków o dotację właśnie w okresie, kiedy są ogłaszane konkursy.

• W budżetach organizacji zmniejszył się udział środków innych, takich jak na przykład składki członkowskie. Dywersyfikacja źródeł finansowania jest również słaba, w Iławie ze 154 funkcjonujących podmiotów przychody ze świadczenia usług posiada 17 podmiotów, w tym przy wsparciu Ośrodka Wspierania Inicjatyw Ekonomii Społecznej decyzję o prowadzeniu działalności odpłatnej lub gospodarczej podjęło 11 podmiotów.
• Niewystarczająca konsolidacja sektora oraz reprezentacja wspólnych interesów. Funkcjonuje Rada Organizacji Pozarządowych Powiatu Iławskiego. Wśród 9 członków jest 8 osób reprezentujących podmioty z miasta Iława. Rada w niewielkim stopniu reprezentuje wspólne interesy. Większość podmiotów działa samodzielnie i działa we własnym interesie.
• Niski stopień profesjonalizmu organizacji, przewaga działań amatorskich (około 130 organizacji w Iławie).
• Brak przejrzystości w funkcjonowaniu organizacji, informacji o darczyńcach, publikowania sprawozdań. Organizacje pozarządowe sporządzają roczne sprawozdania finansowe, ale rzadko je publikują, w naszym mieście żadna z organizacji nie opublikowała takich danych (za rok 2022). Na ogół organizacje skupiają się raczej na rozliczaniu wydatków projektów niż na rozwijaniu strategicznego podejścia do zarządzania finansami.
• Brak umiejętności zarzadzania organizacją.

Tylko w większych (5/6) organizacjach widoczny jest jasny podział obowiązków pomiędzy zarządem a pracownikami. W mniejszych organizacjach pracownicy często zasiadają także w zarządzie.

Wiele iławskich organizacji zatrudnia księgowych lub zleca usługi księgowe, ale tylko te z dużym budżetem mogą sobie pozwolić na stałą pomoc zawodowych finansistów.

Kondycja finansowa organizacji pozarządowych w Polsce, jak i w Iławie, pogorszyła się w ciągu ostatnich kilku lat. Średnio przychody organizacji zmniejszyły się o 7-9 procent. Trend długoterminowy jest także spadkowy (według Stowarzyszenia Klon/Jawor, 10 procent organizacji trzeciego sektora).

Jak widzicie Państwo, w kwestiach rozwoju oraz zadań do realizacji mamy jeszcze wiele do zrobienia. Ważne jest, aby podmiotom pomagać, ale ich nie wyręczać. To nie miasto utworzyło w jakimś celu organizację pozarządową, ale grupy mieszkańców. Niestety, tak jak na każdym podmiocie w Polsce, tak również na organizacji pozarządowej spoczywa obowiązek wypełniania regulacji prawnych (ustawa o stowarzyszeniach, ustawa o fundacjach, ustawa o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie). Wielu przedstawicieli iławskich organizacji pozarządowych ma niewielką wiedzę na temat podstawowych dokumentów prawnych dla trzeciego sektora, tym samym nie stosuje ich w życiu własnej organizacji (choć nie jest to tylko iławski problem, raczej ogólnokrajowy).

Przede wszystkim konieczne są zmiany w samych podmiotach tak, aby organizacje bardziej elastycznie podchodziły do zmieniających się potrzeb. Zauważalna jest stagnacja w ich rozwoju, co przekłada się na relacje z samorządem.
Wojciech Jankowski

Materiał powstał w ramach projektu "PROOfesjonale media dla III sektora" finansowanego ze środków Narodowego Instytutu Wolności - Centrum Społeczeństwa Obywatelskiego w ramach Rządowego Programu Rozwoju Organizacji Obywatelskich na lata 2018-2030 PROO