O rozwoju usług społecznych w Polsce mówimy od wielu lat. W ramach kończącej się perspektywy UE na lata 2014-2020 rozwijaliśmy lokalne usługi społecznie przede wszystkim w sposób niesystemowy, w niewielkim stopniu oparty o podejście strategiczne, tylko w części w wymiarze środowiskowym. W kontekście zdarzeń społecznych i politycznych, które dynamicznie przyśpieszyły w ostatnich 2-3 latach, proces rozwoju usług społecznych w Polsce oraz ich deinstytucjonalizacji jest potrzebą, o której nie da się zapomnieć i odłożyć w czasie.

Dodatkowym katalizatorem jest pogłębiający się kryzys demograficzny, większa liczba osób, w tym dzieci i młodzieży, potrzebujących wsparcia psychologicznego lub terapeutycznego, prawo dzieci do życia w rodzinie, czy też prawo seniorów do niezależnego życia w swoim mieszkaniu. Dziś proces ten jest jeszcze bardziej aktualny niż wcześniej z uwagi na większe wyzwania, potrzeby, ale i możliwości, choćby w kontekście rozwoju ekonomii społecznej.

Zmiana podejścia

Usługi społeczne to wspólne działania o charakterze niematerialnym dedykowane osobom, rodzinom i społeczności lokalnej. Bazują na potencjale, wiedzy, doświadczeniu i zasobach środowiska lokalnego. Ich celem jest podnoszenie jakości życia mieszkańców poprzez zaspakajanie ich aktualnych potrzeb. Ustawa o realizowaniu usług społecznych przez centrum usług społecznych z 2019 roku określiła katalog usług, m.in. wspieranie rodziny i pieczy zastępczej, wspieranie osób niepełnosprawnych, reintegracja społeczna i zawodowa, mieszkalnictwo, ale również edukacja publiczna, kultura czy turystyka. Stworzyła także fundament do zmiany podejścia w realizowaniu usług społecznych oraz wskazała na centrum usług społecznych (CUS) jako koordynatora i animatora tego procesu. CUS to nowoczesne i funkcjonalne podejście do usług społecznych, które daje szansę na ich rozwój, zwiększenie ich dostępności dla mieszkańców gminy oraz efektywność ich świadczenia. To także wzmocnienie procesu budowania wspólnoty mieszkańców gminy, rozwój partnerskiej współpracy międzysektorowej oraz szansa na kształtowanie społecznościowego wizerunku pomocy społecznej. Celem tego procesu i misją, do której powinien zmierzać każdy CUS jest deinstytucjonalizacja usług społecznych.
Deinstytucjonalizacja usług społecznych to rozwój usług społecznych i zdrowotnych opartych o środowisko i rodzinę. To oznacza dostęp do usług w środowisku rodzinnym, domowym oraz instytucjach dziennego wsparcia w środowisku lokalnym. Mają one stworzyć każdemu człowiekowi realną możliwość wyboru sposobu życia, szczególnie w sytuacji niepełnosprawności, kryzysu zdrowia psychicznego, starości czy kryzysu bezdomności. Integralną częścią tego procesu jest reorganizacja istniejących placówek, otwierająca je na środowisko, ograniczająca ich wielkość i przede wszystkim poprawiająca jakość życia osób w nich przebywających. Dorosły musi mieć prawo wyboru, gdzie chce spędzać swoje życie, biorąc pod uwagę stan swojego zdrowia. Z kolei dziecko musi mieć prawo do dorastania w bezpiecznej relacji ze stałym, bliskim dorosłym, a więc w rodzinie lub rodzinnej pieczy zastępczej. Zamiast inwestować w budowę schronisk i noclegowni dla osób w kryzysie bezdomności, należy przeznaczyć te środki na programy wychodzenia z bezdomności. Wszelkie kryzysy życiowe muszą być wsparte w sposób jak najmniej ingerujący w codzienne życie danej osoby.

Spójny system

Kierunki deinstytucjonalizacji usług społecznych w Polsce określa Strategia Rozwoju Usług Społecznych. Polityka publiczna na lata 2021– 2030 (z perspektywą do 2035 r.), która wskazuje, iż „niezbędne jest zbudowanie spójnego systemu programowania, koordynowania i monitorowania systemu usług społecznych, którego rozwój powinien być oparty o partnerstwo publiczno-społeczne i udział partnerów sektora ekonomii społecznej we współkreowaniu, realizacji i monitorowaniu działań”. Wdrażanie tej idei musi być odpowiednio zaplanowane na poziomie regionalnym przez samorządy województw, w imieniu których działają Regionalne Ośrodki Polityki Społecznej (ROPS). To właśnie ROPS będzie odpowiedzialny za przygotowywanie Regionalnych Planów Rozwoju Usług Społecznych i Deinstytucjonalizacji. Plany będą przyjmowane na okres do 3 lat i będą stanowiły uporządkowaną koncepcję zmiany w obszarach objętych przejściem do usług środowiskowych i rodzinnych. Poziom regionalny jest niezbędny z uwagi na, z jednej strony - kreowanie regionalnej polityki społecznej, z drugiej - możliwości wynikające z Programów Regionalnych finansowanych ze środków Unii Europejskiej (ok. 1,5 mld euro na rozwój usług społecznych). Należy też pamiętać, że stanowi to zaledwie ułamek wydatków publicznych i prywatnych finansujących usługi społeczne i zdrowotne. Dodatkowo w ramach ogólnopolskiego programu Fundusze Europejskie na rzecz Rozwoju Społecznego będzie koordynacja procesu deinstytucjonalizacji, w tym działania edukacyjne w zakresie zarządzania sferą usług społecznych, których jednym z ważniejszych celów będzie odpowiednie włączenie w ten proces organizacji pozarządowych. Z kolei na poziomie lokalnym planowany jest obowiązek tworzenia programów usług społecznych, które powinny wskazywać konkretny plan deinstytucjonalizacji w gminie, rodzaje usług społecznych zgodne z diagnozą potrzeb mieszkańców oraz sposób i wielkość ich finansowania. Tutaj udział sektora społecznego w tworzeniu tych dokumentów będzie miał znaczenie fundamentalne.

Kilkanaście lat

Czy deinstytucjonalizacja usług społecznych zakończy się sukcesem? Na pewno będzie to długi proces, który potrwa co najmniej kilkanaście lat. Kluczowe jest strategiczne podejście na poziomie regionalnym oraz gotowość samorządów lokalnych do tworzenia CUS i realizacji usług społecznych w wymiarze środowiskowym. Wiele pracy także przed podmiotami ekonomii społecznej, dla których to duża szansa na rozwój, ale wymaga podniesienia ich potencjału w wymiarze lokalowym, sprzętowym, finansowym i ludzkim. Ważne, aby cały ten proces przebiegał w atmosferze dialogu, otwartości, partnerskiej współpracy oraz poczucia odpowiedzialności wszystkich stron za podnoszenie jakości życia mieszkańców społeczności lokalnych.

Analiza procesu rozwój usług społecznych w Polsce była częścią VII Forum Edukacji Dorosłych, które miało miejsce w listopadzie br. To coroczna konferencja dla społeczności EPALE - Elektronicznej platformy na rzecz uczenia się dorosłych w Europie - EPALE. Jako ambasador EPALE zachęcam Państwa pracowników jednostek samorządów lokalnych (OPS, domu kultury, bibliotek itp.), przedstawicieli organizacji pozarządowych, grup nieformalnych oraz aktywnych mieszkańców społeczności lokalnych do regularnego zaglądania dla platformę EPALE, by znaleźć tam różne wartościowe teksty oraz zaproszenia na wydarzenia dot. edukacji osób dorosłych.

Maciej Bielawski