30 października weszła w życie długo oczekiwana ustawa z dnia 5 sierpnia 2022 r. o ekonomii społecznej. 7 października została znowelizowana po zauważeniu błędów prawnych. Poprawek legislacyjnych w ramach prac Sejmu i Senatu było całe multum, co niestety wskazuje na problemy w precyzyjności zapisów.

Ci, co spodziewali się jakiegoś przełomu, będą rozczarowani. Ustawa stanowi raczej zachowawczą formułę porządkowania istniejącej rzeczywistości, niż tworzy zupełnie nowe progresywne propozycje. A takich mogliśmy się spodziewać, choćby w kontekście dyskusji nad Europejskim Planem Działania na rzecz Ekonomii Społecznej  ubiegłego roku.

Oczywiście korzyścią nowej regulacji jest fakt, że umocowuje w polskim systemie prawnym pojęcie ekonomii społecznej, podmiotów ekonomii społecznej i przedsiębiorstw społecznych.

Podmioty ekonomii społecznej

Dokonano w tej kwestii trochę zmian. A zatem podmiotem ekonomii społecznej są: organizacje pozarządowe oraz podmioty z art. 3 ust. 3 ustawy o działalności pożytku publicznego, spółdzielnie socjalne, spółdzielnie pracy oraz spółdzielnie inwalidów i niewidomych, spółdzielnie produkcji rolnej, a także podmioty reintegracyjne (warsztaty terapii zajęciowej, zakłady aktywności zawodowej, centra integracji społecznej i kluby integracji społecznej), choć w tym przypadku w zasadzie chodzi o organizacje i instytucje je prowadzące z uwagi na brak osobowości prawnej. Podmiotem się jest na mocy ustawy i nie trzeba żadnych dodatkowych potwierdzeń

W zasadzie, bycie podmiotem ekonomii społecznej nie powoduje wielu dodatkowych uprawnień. Może to być możliwość otrzymania wsparcia od Ośrodka Wspierania Ekonomii Społecznej, możliwość udziału w regionalnych i krajowym komitecie rozwoju ekonomii społecznej, czy możliwość korzystania z programów rządowych. Kwestia bycia podmiotem ma również znaczenie w pożyczkach z EFS+, dotacji z KPO, oraz preferencjach w konkursach ogłaszanych w Programach Regionalnych (np. programie Fundusze Europejskie dla Warmińsko-Mazurskiego).

Przedsiębiorstwa społeczne

Według ustawy najważniejszym uprawnieniem podmiotu ekonomii społecznej jest możliwość uzyskania statusu przedsiębiorstwa społecznego. Status przedsiębiorstwa może uzyskać każdy podmiot ekonomii społecznej o ile:

• prowadzi działalność odpłatną pożytku publicznego, działalność gospodarczą lub inną działalność o charakterze odpłatnym (pod tym pojęciem rozumie się działalność oświatową, kulturalną oraz działalność zarobkową kół gospodyń wiejskich)
• Skarb Państwa, jednostka samorządu terytorialnego lub państwowa albo samorządowa osoba prawna nie ma kontroli nad tym podmiotem czy jednostką (nie ma większości udziałów, nie decyduje o zarządzie etc.). Wyjątkiem są spółdzielnie socjalne osób prawnych zakładane przez samorząd, z uwagi na ustawowe możliwości objęcia udziałów przez pracowników.

Oba te warunki oczywiście zawężają obszar nakreślony katalogiem podmiotów ekonomii społecznej.

Wymogi

Jeśli chcemy uzyskać status przedsiębiorstwa społecznego, musimy wskazać cel, w jakim będzie prowadzone. Może to być cel reintegracyjny, ale wówczas musimy w ramach zatrudniać co najmniej 30% osób z katalogu osób uznanych jako zagrożone wykluczeniem społecznym, lub celem jest realizacja usług społecznych – określonych w ustawie z dnia 19 lipca 2019 r. o realizowaniu usług społecznych przez centrum usług społecznych. W tym drugim przypadku wymogów zatrudnieniowych nie ma. Zarówno w jednym, jak i w drugim przypadku katalogi są bardzo szerokie (np. w przypadku osób zagrożonych wykluczeniem mamy zarówno bezrobotnych, niepełnosprawnych, ale też poszukujących pracy, czy osoby 60+), zaś w drugim to nie tylko usługi socjalne, ale tez edukacja, kultura, turystyka czy kultura fizyczna). Musimy też zatrudniać co najmniej 3 osoby w wymiarze ½ wymiaru czasu pracy (art. 5), choć warunek ten możemy spełnić w trakcie starania się o status podobnie jak dzisiaj.

Musimy oczywiście nie prywatyzować zysku, czyli nadwyżki (art. 9). Oznacza to, że wszelkie zyski muszą zostać w przedsiębiorstwie społecznym i nie być dzielone miedzy pracowników i udziałowców. Musimy mieć również organ konsultacyjny, który opisuje ustawa (art. 7) oraz zapewnić tzw. Przejrzystość finansową na warunkach zbliżonych do podmiotów ze statusem OPP (art. 8).

Wniosek o nadanie statusu składa się do wojewody. Spółdzielnia socjalna składa wniosek i wyciąg z KRS, inne podmioty obok wniosku składają w szczególności: statut, umowę spółki lub inny dokument o podobnym charakterze, oraz odpowiednie uchwały lub sprawozdania.

Jeśli chodzi o wzór wniosku można go znaleźć na stronie ekonomiaspoleczna.gov.pl. Natomiast co do dokumentów potwierdzających status to nie jest on katalogiem zamkniętym. Natomiast warto zwrócić uwagę na dobre praktyki z wielu województw, gdzie Ośrodki Wsparcia Ekonomii Społecznej po uzgodnieniach z Urzędem Wojewódzkim, analizują wstępnie wnioski tak, aby podmioty starające się o status nie miały żadnych problemów (tak dzieje się np. w województwie kujawsko-pomorskim).

Sama procedura ani warunki nie powinny stanowić dużej mitręgi. Zadajmy sobie raczej pytanie, co daje lub, co powoduje posiadanie statusu przedsiębiorstwa społecznego.

Co daje status przedsiębiorstwa społecznego?

Przede wszystkim przedsiębiorstwo społeczne może otrzymać wsparcie na tworzenie i utrzymanie miejsca pracy ze środków Funduszu Pracy czy PFRON (obie możliwości poprzez Powiatowy Urząd Pracy). Mogą również otrzymać dotację na miejsce pracy i „pomostówkę” ze środków EFS+ w ramach projektów Ośrodków Wsparcia Ekonomii Społecznej. T ostatnie możliwe będzie dopiero w nowej perspektywie, a zatem zapewne pod koniec 2023 roku. Przedsiębiorstwa mogą starać się o refundację składek na ubezpieczenie społeczne do 36 miesięcy ze środków Funduszu Pracy.

Jest również szereg zapisów dla przedsiębiorstw zatrudniających od 30 do 50% osób niepełnosprawnych. Najciekawszym jest możliwość sprzedawania usług lub produktów dla podmiotu, który może sobie obniżyć składki na PFRON. Jest to bardzo ciekawy instrument, ale ma szereg wymogów. Warto mu się jednak dalej przyglądać.

Warto zwrócić uwagę na dwa uprawnienia. Pierwszy to zwolnienie z podatku dochodów przedsiębiorstw społecznych działających w celu reintegracji społecznej i zawodowej osób zagrożonych wykluczeniem społecznym. Drugi dostępny dla wszystkich to możliwość organizowania prze zamawiającego przy zamówieniu poniżej 130 tys. zł.  zastrzeżenia, że o zamówienie to mogą ubiegać się wyłącznie przedsiębiorstwa społeczne, (oraz na mocy własnej ustawy spółdzielnie socjalne).

Obowiązki

Z uwagi na fakt, że wojewoda nadaje i odbiera status przedsiębiorstwa społecznego, przedsiębiorstwo to sporządza roczne sprawozdanie i przekazuje je w formie elektronicznej wojewodzie właściwemu ze względu na siedzibę przedsiębiorstwa społecznego w terminie do dnia 31 marca (jest do tego stosowne rozporządzenie ze wzorem). Wojewoda ma również prawo kontroli przedsiębiorstwa społecznego z urzędu lub na wniosek innego organu administracji publicznej w zakresie spełniania warunków ustawowych. Kontrole te nie mogą być jednak dłuższe niż 15 dni w roku.

Drugi obowiązek to fakt posiadania indywidualnego planu reintegracji dla osoby zagrożonej wykluczeniem społecznym, o ile przedsiębiorstwo społeczne otrzyma wsparcie na zatrudnienie i utrzymanie miejsca pracy takiej osoby lub otrzymało refundację składek na ubezpieczenie społeczne również dla tych osób. Wsparcie, dotację czy refundację niezależnie od celu funkcjonowania przedsiębiorstwa można dostać wyłącznie na zagrożonych wykluczeniem. Warto o tym pamiętać. Powstaje pytanie jaki ma być zakres kontroli województwa w zakresie realizacji takiego planu. Jednak kwestia ta zapewne zostanie doszczegółowiona w następnych miesiącach.

Co dalej?

Oczywiście ustawa zawiera również szereg regulacji – mających dość istotne znaczenie – ustanawiających prawny system kreowania polityki publicznej na poziomie krajowym i regionalnym oraz ustanawia ustawowo system realizacji usług wsparcia dla ekonomii społecznej. To bardzo ważne w dalszym rozwoju systemu ekonomii społecznej. Jednak to temat na zupełnie osobny tekst.

Dla nas najważniejsze jest stwierdzenie, czy ustawa przynosi korzyści dla podmiotów ekonomii społecznej starających się o status przedsiębiorstwa społecznego. Warto wspomnieć, że dla spółdzielni socjalnych, ustawa nie tworzy znaczących zmian regulacyjnych, a nawet tworzy gorszą regulację wobec niespójności ustawy o spółdzielniach socjalnych i ustawy o ekonomii społecznej (procent osób zagrożonych, definicja usług).

Jednak w przypadku organizacji pozarządowych to jest oczywiście korzystniejsze. Dotychczasowe możliwości projektowe, stają się normą prawną. Również nowe uprawnienia związane z zakupami poniżej 130 tys. zł też są nowym dobrym rozwiązaniem. Warto zatem poważnie potraktować zapisy nowej ustawy i związane z nią możliwości. Jednak nie ma wątpliwości, że uprawnienia nowej regulacji będą miały znaczenie nie wcześniej niż w 2023 roku. Warto zatem przeanalizować zapisy, zastanowić się nad swoim wejściem w status przedsiębiorstwa społecznego i podjąć roztropną decyzję. Warto skonsultować wszystkie kwestie z właściwym Ośrodkiem Wsparcia Ekonomii Społecznej czy też w przypadku spółdzielni również z Ogólnopolskim Związkiem Rewizyjnym Spółdzielni Socjalnych.

Cezary Miżejewski